របស់អាចារ្យ សេខ- ឈុន ក្រុមជំនុំប្រែព្រះត្រៃបិដក
រៀបរៀង
បមាទាបមាទបញ្ហារម្ភោ
នមត្ថុរតនត្តយស្ស
សូនក្រាបថ្វាយបង្គំ (ដោយគោរព) ចំពោះព្រះរតនៈទាំងបី
គឺព្រះពុទ្ធ ព្រះធម៌ ព្រះសង្ឃ។
វេលានេះ នឹងព៌ណនានូវប្រស្នា នៃបមាទនិងអប្បមាទធម៌ តាមសេចក្ដីដែលមានមកក្នុងគម្ពីរទាំងឡាយ មានគម្ពីរព្រះធម្មបទជាដើមផង តាមសេចក្ដីយល់ឃើញរបស់ខ្ញុំអ្នកតែងដែលបានសិក្សាក្នុងគម្ពីរឯទៀតៗផង មករួបរួមគ្នាធ្វើជាសេចក្ដីមានពីរផ្នែក។ ផ្នែកទី ១ ជាពាក្យបុច្ឆាវិសជ្ជនា គឺសួរនិងឆ្លើយ ផ្នែកទី ២ ជាពាក្យរាយ។
ផ្នែកទី ១
បុ. សួរថា យើងបានឮតៗមកយូរណាស់មកហើយថាមានមហាឫសី ចេះជបមនុស្សស្លាប់ឱ្យរស់ឡើងវិញមែនឬ ?
វិ. ឆ្លើយថា បើតាមន័យក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា ថាមហាឫសីលោកចេះជបមនុស្សឱ្យរស់វិញមែន ប៉ុន្តែជបបានតែមនុស្សស្លាប់ តែនៅមានដង្ហើមចេញចូល។
បុ. មនុស្សពួកណាដែលស្លាប់ហើយ តែនៅមានដង្ហើមចេញចូល ?
វិ. ពួកមនុស្សដែលប្រមាទ គឺធ្វេសប្រហែស ឬភ្លេចស្មារតី។
បុ. មហាឫសីនោះគឺអ្នកណា ព្រោះហេតុដូចម្ដេចបានជាឈ្មោះថាមហាឫសី ?
វិ. មហាឫសីនោះគឺព្រះពុទ្ធ បានជាឈ្មោះថា មហាឫសីព្រោះលោកស្វែងរកនូវគុណដ៏ធំ គឺ សីល សមាធិ បញ្ញា ដែលជាធម៌ធ្វើព្រះអង្គរួចចេញអំពីកណ្ដាប់ដៃនៃសេចក្ដីទុក្ខគ្រប់យ៉ាង។
បុ. ព្រះពុទ្ធដែលជាមហាឫសី ទ្រង់ជបមនុស្សប្រមាទឬភ្លេចសតិដោយឧបាយដូចម្ដេច ?
វិ. ទ្រង់ជបដោយឧបាយដើរដាស់តឿនសតិ ឱ្យផឹកថ្នាំផ្សេងៗ។
បុ. ថ្នាំនោះគឺអ្វី បានជាឈ្មោះថាថ្នាំនោះតើដោយហេតុដូចម្ដេច ?
វិ. ថ្នាំនោះគឺធម៌ បានជាឈ្មោះថាថ្នាំនោះដោយហេតុដែលបានធ្វើរោគរបស់សត្វបានសះស្បើយទៅបាន។
បុ. រោគរបស់សត្វមានប៉ុន្មាន គឺអ្វីខ្លះ កើតនៅទីណា ?
វិ. រោគរបស់សត្វមាន ៨ យ៉ាង គឺ មិច្ឆាទិដ្ឋិ គំនិតយល់ខុស ១ មិច្ឆាសង្កប្បោ ត្រិះរិះខុស ១ មិច្ឆាវាចា ១ និយាយសម្ដីខុស ១ មិច្ឆាកម្មន្តោ ធ្វើការងារខុស ១ មិច្ឆាអាជីវោ ចិញ្ចឹមជីវិតខុស ១ មិច្ឆាវាយាមា ប្រឹងប្រែងខុស ១ មិច្ឆាសតិ រឭកខុស ១ មិច្ឆាសមាធិ ធ្វើចិត្តឱ្យនឹងខុសពីកម្មដ្ឋានទាំង ៤០ ប្រការ ១ (ទាំង ៨ នេះ) កើតនៅក្នុងសន្ដានចិត្តសត្វ។
បុ. សេចក្ដីខុសទាំង ៨ នេះព្រោះហេតុអ្វីបានជាហៅថារោគ ចូរអធិប្បាយប្រៀបធៀបសេចក្ដីឱ្យពិស្ដារមកមកមើល
វិ. សេចក្ដីខុសទាំង ៨ នេះបានជាហៅថារោគ ព្រោះហេតុដូចគ្នានឹងរោគកើតនៅខាងក្រៅ។ ធម្មតារោគដែលកើតនៅកាយខាងក្រៅ រមែងធ្វើរូបឱ្យកើតវិបត្តិផ្សេងៗ មានវិកលវិការ បាក់ដៃ បាក់ជើង ខ្វាក់ភ្នែកជាដើមខ្លះ ចួនកាលសេចក្ដីខុសទាំង ៨ នេះ រមែងធ្វើបដិសន្ធិវិញ្ញាណរបស់សត្វឱ្យវិកលវិការ ស្លាប់កើតក្នុងអបាយភូមិទាំង ៤ និងស្លាប់កើតក្នុងភពទាំង ៣ មិនចេះផុតខ្លះ ចួនកាលរោគនោះខ្លាំងពេកហៅថា និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិ ធ្វើសត្វស្លាប់ពូជសេចក្ដីល្អ ខានបានទៅព្រះនិព្វានខ្លះ ដូច្នោះឯង។
បុ. ថ្នាំសម្រាប់កែរោគ ៨ យ៉ាងនោះ មានប៉ុន្មានមុខ គឺអ្វីខ្លះ? ចូររាប់ហើយអធិប្បាយមកមើល
វិ. ថ្នាំសម្រាប់កែរោគ ៨ យ៉ាងនោះ មាន ៨ មុខ គឺ សម្មាទិដ្ឋិ គំនិតយល់ត្រូវ ១ សម្មាសង្កប្ប ត្រិះរិះត្រូវ ១ សម្មាវាចា និយាយសម្ដីត្រូវ ១ សម្មាកម្មន្តោ ធ្វើការងារត្រូវ ១ សម្មាអាជីវោ ចិញ្ចឹមជីវិតត្រូវ ១ សម្មាវាយាមោ ព្យាយាមប្រឹងប្រែងត្រូវ ១ សម្មាសតិ មានសេចក្ដីរឭកត្រូវ ១ សម្មាសមាធិ តម្កល់ចិត្តឱ្យនឹងត្រូវទៅក្នុងកម្មដ្ឋានទាំង ៤០ ប្រការ ១។
សេចក្ដីអធិប្បាយថា ថ្នាំទាំងនេះជាថ្នាំពូកែឆុតឆាប់ អាចធ្វើរោគក្នុងសន្ដានចិត្តរបស់សត្វដែល គឺប្រតិបត្តិតាម ឱ្យជាសះស្បើយបាន តែចំណែកពួកសត្វទាំងឡាយ ដែលមិនផឹកថ្នាំនេះ គឺប្រតិបត្តិតាមនោះ បណ្ដាលមកអំពីសេចក្ដីប្រមាទនោះឯង។ ហេតុនោះពួកមនុស្សដែលប្រមាទ ឬភ្លេចស្មារតីនោះ ចាត់ថាជាអ្នកមានពូជសេចក្ដីល្អស្លាប់គ្រប់គ្នា សមដូចពុទ្ធភាសិតនៃព្រះអរហំសម្មាសម្ពុទ្ធ ក្នុងគម្ពីរធម្មបទ ថា
អប្បមាទោ អមតំ បទំ បមាទោ មច្ចុនោ បទំ
អប្បមត្តា ន មីយន្ត យេ បមត្តា យថា មតា។
ឯតំ វិសេសតោ ញត្វា អប្បមាទម្ហិ បណ្ឌិតោ
អប្បមាទេ បមោទន្តិ អរិយានំ គោចរេ រតា។
តេ ឈាយិនោ សាតតិកា និច្ចំ ទឡ្ហបរក្កមា
ផុស្សន្តិធីរា និព្វានំ យោគក្ខេមំ អនុត្តរន្តិ។
ធម៌មិនប្រមាទ (នេះ) ជាឧបាយ ធ្វើមនុស្សឱ្យឆ្ងាយពីសេចក្ដីស្លាប់ ធម៌ដែលប្រមាទ (មុខតែនឹងឆាប់) ធ្វើមនុស្សឱ្យស្លាប់ជាកិច្ចឧបាយ ជនមិនមានធម៌ប្រមាទទាំងឡាយ ទោះស្លាប់ទៅឆ្ងាយហាក់ដូចរស់នៅ ជនណាប្រមាទទោះបីរស់នៅ ក៏ព្រះទ្រង់ហៅថាជាមនុស្សស្លាប់។ បណ្ឌិតដែលមានប្រាជ្ញាឆុតឆាប់ កាលបើដឹងអប្បមាទធម៌នេះ ដោយហេតុណាមួយដែលយ៉ាងវិសេស ហើយចិត្តលោកចេះតែមានអំណរ ទៅក្នុងអារម្មណ៍ពោលគឺព្រះធម៌ ដែលជាទីចរនៃអរិយ។ ហើយកើតសេចក្ដីត្រេកអរឥតអាក់ លើកចិត្តទៅដាក់ក្នុងអប្បមាទ បណ្ឌិតទាំងឡាយលោកតែងសង្វាត ព្យាយាមឱហាតមាំឥតមានដាច់ បានដុតកិលេសហើយហើយបានសម្រេចនិព្វាន ផុតដាច់ចាកយោគធម៌ (ដែលគ្មានគ្រឿងប្រៀបដូចគ្នានឹងស្ករ) ព្រោះជាធម៌ល្អលើសធម៌ទាំងពួង។
បុ. អ្នកមិនប្រមាទបើទុកជាស្លាប់ ក៏ហាក់ដូចជារស់នោះ តើដោយហេតុយ៉ាងណា ?
វិ. អ្នកមិនប្រមាទបើទុកជាស្លាប់ហើយ ក៏ហាក់ដូចជារស់នៅនោះ ដោយហេតុថា មនុស្សមិនភ្លេចខ្លួន រមែងធ្វើធម៌ដែល កើត ចាស់ ឈឺ ស្លាប់ ឱ្យអស់ទៅ ដោយអំណាចចម្រើននូវវិបស្សនាញាណ ហើយចូលទៅជ្រកក្នុងអមតបូរី។
បុ. ពួកជនដែលភ្លេចខ្លួន បើទុកជារស់នៅ ក៏ហាក់ដូចជាស្លាប់នោះតើយ៉ាងណា ?
វិ. ពួកជនដែលភ្លេចខ្លួន បើទុកជារស់នៅ ក៏ហាក់ដូចជាស្លាប់នោះ ដ្បិតថាមនុស្សទាំងនោះ បើគ្រហស្ថក្ដី ក៏ឥតមានចិត្តណាមួយគិតថា អញនឹងឱ្យទាន រក្សាសីល រក្សាឧបោសថ សោះឡើយ ចំណែកបព្វជិតរកគំនិតគិតថា អញនឹងបំពេញវត្តមានអាចរិយវត្តនិងឧប្បជ្ឆាយវត្តជាដើម អញនឹងសមាទាននូវធុតង្គ និងចម្រើនមេត្តាភាវនា ដូច្នេះក៏មិនមាន ពួកជនដែលរស់នៅយ៉ាងនេះ ក៏ហាក់ដូចជាស្លាប់ ព្រោះគេចមិនផុតអំពី ជាតិ ជរា ព្យាធិ មរណៈផង មិនមានគំនិតដូចគ្នានឹងខ្មោច ឬដើមឈើ ដែលឥតវិញ្ញាណផង។
បុ. មនុស្សភ្លេចសតិ នាំឱ្យខូចធម៌ប៉ុន្មាន ឱ្យចម្រើនធម៌ប៉ុន្មានយ៉ាង ? គឺធម៌អ្វីខ្លះ ?
វិ. មនុស្សភ្លេចសតិ នាំឱ្យខូចធម៌ ៤ យ៉ាង គឺឱ្យខូចសំវរៈ (ការសង្រួមឥន្រ្ទិយទាំងប្រាំមួយ) ១ ឱ្យខូចសុចរិត ១ ឱ្យខូចសមថកម្មដ្ឋាន ១ ឱ្យខូចវិបស្សនាបញ្ញា ១ និងឱ្យចម្រើនធម៌ ៤ យ៉ាង គឺឱ្យចម្រើនអភិជ្ឈានិងទោមនស្ស ១ ឱ្យចម្រើនទុច្ចរិត ១ ឱ្យចម្រើននីវរណ ១ ឱ្យចម្រើនអវិជ្ជា ១។
បុ. អភិជ្ឈានិងទោមនស្សកើតមកអំពីធម៌អ្វី ? ចូរអធិប្បាយ
វិ. អភិជ្ឈានិងទោមនស្សកើតមកពីមិនសង្រួមឥន្រ្ទិយ។ អធិប្បាយថា ឥន្រ្ទិយទាំង ៦ មានមុខក្រសួងធំដោយចំណែកៗ គឺភ្នែកធំខាងមើលរូប ត្រចៀកធំខាងស្ដាប់សំឡេង ច្រមុះធំខាងស្រូបក្លិន អណ្ដាតធំខាងដឹងរសជាតិ កាយធំខាងប៉ះពាល់នូវផោដ្ឋព្វារម្មណ៍ ចិត្តធំខាងទទួលយកអារម្មណ៍ដែលចូលមកតាមទ្វារទាំង ៦។ ដូចភ្នែកឃើញរូបណាមួយជាទីគួរប្រាថ្នាចិត្តដឹងច្បាស់កាលណាក៏កើតទៅជាអភិជ្ឈា គឺសេចក្ដីលោភចង់បាន កាលបើឃើញរូបមិនជាទីប្រាថ្នា ក៏កើតទៅជាទោមនស្ស គឺសេចក្ដីស្អប់គ្នាន់ក្នាញ់។ ឯសេចក្ដីអធិប្បាយក្នុងឥន្រ្ទិយទាំង ៥ ទៀតក៏ដូចគ្នាដែរ។ កាលបើចិត្តកើតទៅជាអភិជ្ឈានិងទោមនស្សហើយ មុខតែនឹងប្រព្រឹត្តធ្វើនូវការអាក្រក់មិនលែង បើមិនអាក្រក់ដោយកាយ ក៏អាក្រក់ដោយសម្ដី ឬអាក្រក់ដោយចិត្ត។
បុ. អាក្រក់ដោយមានកាយមានប៉ុន្មាន អាក្រក់ដោយសម្ដីមានប៉ុន្មាន អាក្រក់ដោយចិត្តមានប៉ុន្មាន គឺអ្វីខ្លះ ចូរអធិប្បាយ
វិ. អាក្រក់ដោយកាយមាន ៣ គឺសម្លាប់សត្វ ១ លួចទ្រព្យគេ ១ ប្រព្រឹត្តខុសក្នុងកាម ១។ អាក្រក់ដោយសម្ដីមាន ៤ គឺ កុហកគេ ១ និយាយញុះញង់គេ ១ និយាយពាក្យទ្រគោះ ១ និយាយពាក្យឥតប្រយោជន៍ ១។ អាក្រក់ដោយចិត្តមាន ៣ គឺ ចង់បានរបស់គេ ១ ចង់ធ្វើឱ្យគេវិនាស ១ មានគំនិតយល់ឃ្វាង ១ សេចក្ដីអធិប្បាយដូចមានក្នុងសៀវភៅគិហិបដិបត្តិស្រាប់។
កាលបើទុច្ចរិតទាំង ៣ ប្រការកើតបរិបូណ៌ហើយ នឹងឱ្យចម្រើននីវរណធម៌ទៀត។
បុ. នីវរណធម៌ ប្រែថាដូចម្ដេច ធម៌នោះមានប៉ុន្មានយ៉ាងគឺអ្វីខ្លះ ? ចូររៀបរាប់ឱ្យសព្វគ្រប់មកមើល
វិ. នីវរណធម៌ ប្រែថាធម៌សម្រាប់រារាំងគំនិតសត្វលោកឱ្យកឿងជាប់នៅក្នុងភពទាំង ៣ គឺ កាមភព ១ រូបភព ១ អរូបភព ១។ ធម៌នោះមាន ៥ យ៉ាង គឺ កាមច្ឆន្ទ សេចក្ដីពេញចិត្តនឹងកាម ១ ព្យាបាទ សេចក្ដីប៉ុនប៉ងឱ្យគេវិនាស ១ ថីនមិទ្ធ ងងុយដេក ១ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ច សេចក្ដីអណ្ដែតអណ្ដូងនិងរាយមាយរសាប់រសល់ចិត្ត ១ វិចិកិច្ឆា សេចក្ដីសង្ស័យក្នុងគុណរតនត្រ័យមិនចេះដាច់ ១ កាលបើធម៌ទាំង ៥ នេះមានហើយជាបច្ច័យដល់អវិជ្ជាទៀត។
បុ. អវិជ្ជា ប្រែថាដូចម្ដេច ទុកជាអ្វី ដូចពុទ្ធភាសិតយ៉ាងណា បើចាត់តាមវត្ថុនិងអត្ថនិងទោស មានប៉ុន្មាន គឺអ្វីខ្លះ ? ចូរអធិប្បាយឱ្យពិស្ដារ
វិ. អវិជ្ជា ប្រែថា មិនដឹង ទុកជាក្បាលនៃអកុសលធម៌ទាំងពួង ដូចពុទ្ធភាសិតដែលឆ្លើយប្រស្នានឹងអជិតមាណពថា អវិជ្ជាមុទ្ធាតិ ជានាហ៌ អ្នកឯងចូរចាំថា អវិជ្ជាជាក្បាលអកុសល វិជ្ជាមុទ្ធាតិ បាតិនី លុះតែរកវិជ្ជាបានទើបទៅទម្លាក់អវិជ្ជាបាន[១]។ បើចាត់តាមវត្ថុមាន ៨ គឺ ១- ទុក្ខេ អញាណំ មិនដឹងកងទុក្ខ ២- ទុក្ខសមុទយេ អញាណំ មិនដឹងហេតុដែលនឹងឱ្យកើតទុក្ខ ៣- ទុក្ខនិរោធ អញានំ មិនដឹងឧបាយដែលរម្លត់ទុក្ខ ៤- ទុក្ខនិរោធគាមិនីបដិបទាយ អញាណំ មិនដឹងផ្លូវជាទីដើរទៅកាន់ឧបាយដែលរម្លត់ទុក្ខ ៥- បុព្វន្តេ អញាណំ មិនដឹងទីបំផុតខាងដើមរបស់សង្សារវដ្ត ៦- អបរន្តេ អញាណំ មិនដឹងទីបំផុតខាងចុងនៃសង្សាវដ្ត ៧- បុព្វន្តាបរន្តេ អញាណំ មិនដឹងទីបំផុតខាងដើមនឹងទីបំផុតខាងចុងនៃសង្សារវដ្ត ៨- បដិច្ចសមុប្បាទេ អញាណំ មិនដឹងធម៌ដែលជាបច្ច័យឱ្យកើតតៗគ្នា[២]។ បើចាត់ដោយអត្ថមាន ២៣ យ៉ាងគឺ ១- អញាណំ មិនដឹង ២- អទស្សនិ មិនឃើញ ៣- អនភិសមយោ មិនបានត្រាស់ដឹង ៤- អនុពោធោ មិនភ្ញាក់រឭក ៥- អសម្ពោធោ មិនត្រាស់ដឹងព្រម ៦- អប្បដិវេធោ មិនចាក់ធ្លុះនូវមគ្គនិងផល ៧- អសង្គាហណា កំណត់មិនបាន ៨- អបរិយោគាហណ ស្ទង់ចុះមិនបាន ៩- អសម្បេក្ខនា ឥតមានទំនងគយគន់មើលបាន ១០- អបច្ចវេក្ខណ ឥតមានទំនងពិចារណាឃើញបាន ១១- អបច្ចក្ខកម្មំ ជាអំពើមិនប្រាកដ ១២- ទុម្មេជ្ឈំ ឥតប្រាជ្ញា ១៣- ពាល្យំ មានសភាពល្ងង់ ១៤- អសម្បជញ្ញំ មានសភាពមិនដឹងខ្លួន ១៥- បមោហា វង្វេងភាន់ភាំង ១៦- សម្បមោហា វង្វេងជ្រប់ ១៧- អវិជ្ជោឃោ សេចក្ដីល្ងង់ជាអន្លង់ឱ្យសត្វលិចលង់ ១៨- អវិជ្ជាយោគោ អវិជ្ជាជាគ្រឿងចងសត្វ ១៩- អវិជ្ជានុសយោ អវិជ្ជាជាធម្មជាតិដេកនៅក្នុងចិត្តសត្វ ២០ – អវិជ្ជោសវោ សេចក្ដីល្ងង់ជាគ្រឿងត្រាំសត្វ ២១- អវិជ្ជាបរិយុដ្ឋានំ សេចក្ដីល្ងង់ជាគ្រឿងស្ទាក់ផ្លូវ ២២- អវិជ្ជាជាលំ សេចក្ដីល្ងង់ជាសំណាញ់ ២៣- មោហោ អកុសលមូលំ សេចក្ដីល្ងង់ជាឫសនៃអកុសលធម៌ទាំងពួង[៣]។ បើចាត់តាមទោសមាន ៥ គឺ ១- អនិច្ចត្ថេន ដោយសេចក្ដីថាញ៉ាំងសត្វឱ្យតាំងនៅមិនទៀង ២- ទុក្ខត្ថេន ដោយសេចក្ដីថានាំសត្វឱ្យកើតទុក្ខ ៣- អនត្តត្ថេន ដោយសេចក្ដីថាធ្វើឱ្យបានតែស្រាយៗ ៤- សន្តាបត្ថេន ដោយសេចក្ដីថាញ៉ាំងសត្វឱ្យក្ដៅក្រហាយ ៥- វិបរិណាមត្ថេន ដោយសេចក្ដីថាធ្វើសត្វឱ្យទ្រុឌទ្រោម ប្រែប្រួលទៅតាមកាលតាមវេលា[៤]។
ព្រោះហេតុនោះបានជាព្រះសម្ពុទ្ធជាម្ចាស់ត្រាស់ថា អវិជ្ជានេះ ហើយជាពូជនៃសេចក្ដី កើត ចាស់ ឈឺ ស្លាប់ មនុស្សដែលប្រកបដោយអវិជ្ជា ឈ្មោះថាជាមនុស្សមានពូជស្លាប់ពិតប្រាកដ។ អវិជ្ជា មានសេចក្ដីប្រមាទ ឬភ្លេចសតិ ជាឫសព្រោះអវិជ្ជា កើតមកពីនវរណៈ ៗ កើតមកអំពីទុច្ចរិត ៗ កើតមកពីអសំវរៈ ៗ កើតមកពីមិនមានសតិ។ ឯពាក្យថាមិនមានសតិនឹងពាក្យថាប្រមាទក៏ជាសេចក្ដីជាមួយគ្នា ហេតុនេះបមាទធម៌ចាត់ជាកំពូលនៃអកុសលធម៌ទាំងពួង ដូចពុទ្ធភាសិតដែលព្រះភគវន្តមុនីទ្រង់ត្រាស់ទុកមកថា សេយ្យថាបិ ភិក្ខវេ យានិ កានិចិ ជង្គលានំ បាណានំ បទជាតានិ សព្វានិ តានិ ហត្ថិបទេ សមោធានំ គុច្ឆន្តិ ហត្ថំបទំ តេសំ អគ្គមក្ខាយតិ យទិទំ មហន្តត្តេន ឯវមេវ ខោ ភិក្ខវេ យេ កេចិ អកុសលោ ធម្មា សព្វេ តេ បមាទមូលកា បមាទសមោសរណ បមាទោ តេសំ ធម្មានំ អគ្គមក្ខាយតិ (ប្រែថា) ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ ស្នាមជើងសត្វដែលនៅលើផែនដីទាំងប៉ុន្មាន ក៏មកប្រជុំចុះក្នុងស្នាមជើងដំរី គឺថាតូចជាងស្នាមជើងដំរីទាំងអស់ ឯស្នាមជើងដំរី តថាគតពោលថា ជាកំពូលរបស់ស្នាមជើងសត្វទាំងនោះ ព្រោះថាស្នាមជើងដំរីនោះជាស្នាមជើងធំជាងគេ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ ធម៌ជាអកុសលទាំងពួង ក៏សឹងតែមានបមាទធម៌ជាឫស តែងមកប្រជុំក្នុងបមាទធម៌ទាំងអស់ តថាគតហៅ បមាទធម៌ (នេះ) ថាជាកំពូលរបស់អកុសលធម៌ទាំងនោះ។
មានពុទ្ធភាសិត ១ ទៀតសម្ដែងថា បមាទមនុយុញ្ជន្តិពាលា ទុម្មេធិនោ ជនា ប្រែថា ជនដែលប្រកបដោយប្រមាទឈ្មោះថាជាជនដែលល្ងង់អប្បឥតប្រាជ្ញា ព្រោះមិនដឹងនូវប្រយោជន៍ក្នុងលោកនេះនិងលោកខាងមុខ ធ្វើកាលគឺវ័យ[៥] ទាំង ៣ ឱ្យកន្លងទៅទទេៗ ព្រោះមិនឃើញទោសនៃសេចក្ដីប្រមាទ ដូចបានពណ៌នាមកហើយ។ ឯព្រះពុទ្ធជាមហាឫសី ទ្រង់ជបមនុស្សមានសេចក្ដីប្រមាទឱ្យរស់ឡើង ដូចភាសិតថា
បមាទំ អប្បមាទេន យទា នុទតិ បណ្ឌិតោ
បញ្ញាបាសាទមារុយ្ហ អសោកោ សោកិនំ បជំ
បព្វតដ្ឋោវ ភុម្មដ្ឋេ ធីរោ ពាលេ អវេក្ខតិ។
ប្រែថា អ្នកប្រាជ្ញមានព្រះពុទ្ធជាដើម បានកម្ចាត់បង់នូវបមាទធម៌ ដោយអប្បមាទធម៌ក្នុងកាលឯណាហើយ លោកក៏ឡើងកាន់ប្រាសាទពោលគឺបញ្ញា ជាអ្នកមិនមានសេចក្ដីសោក អាចក្រឡេកមើលនូវពួកមនុស្សដែលមានសេចក្ដីសោក ព្រោះ (កើត ស្លាប់ គ្មានឈប់) បានក្នុងកាល (ម្យ៉ាងទៀត) លោកអ្នកប្រាជ្ញ (នោះ) តែងរមិលមើលនូវមនុស្សពាលអប្បឥតប្រាជ្ញា (កំពុងកើតស្លាប់) ដូចជាគេដែលឈរលើកំពូលភ្នំ ហើយមើលមកមនុស្សដែលឈរនៅខាងក្រោម ឃើញបានដោយសព្វគ្រប់។
បុ. មនុស្សដែលមិនប្រមាទ ឬប្រកបដោយសតិនោះ អាចកម្ចាត់បង់នូវធម៌ប៉ុន្មានយ៉ាងបាន ធម៌នោះគឺអ្វីខ្លះ ? ចូរអធិប្បាយ
វិ. មនុស្សដែលប្រកបដោយសតិនោះ អាចកម្ចាត់បង់នូវធម៌ ៤ ប្រការបាន គឺលះអភិជ្ឈានិងទោមនស្ស ១ លះទុច្ចរិតបី ១ លះនីវរណៈប្រាំ ១ លះអវិជ្ជា ១ ហើយធ្វើធម៌ទាំង ៤ ប្រការឱ្យចម្រើនឡើងគឺ ១- សំវរៈ ២- សុចរិត ៣- សមថកម្មដ្ឋាន[៦] ៤- វិបស្សនាបញ្ញា[៧]។ អធិប្បាយថា ការដែលសង្រួមឥន្រ្ទិយទាំង ៦ បានអាស្រ័យដោយសេចក្ដីមិនធ្វេសប្រហែស គឺលើកសតិឡើងពិចារណានូវ កាយ វេទនា ចិត្ត ធម្មារម្មណ៍ ឱ្យឃើញថាជារបស់មិនទៀង ជាទុក្ខ និងជាអនត្តា។ លុះពិចារណាដូច្នេះហើយ ជាហេតុឱ្យលះបង់នូវអភិជ្ឈានិងទោមនស្សបាន កាលបើអភិជ្ឈាននិងទោមនស្សរលត់ហើយ ទើបបំពេញនូវសុចរិតទាំងបីបាន លុះបំពេញសុចរិតបានផូរផង់ល្អហើយ ទើបចម្រើននូវសមថកម្មដ្ឋានបាន ជាបច្ច័យឱ្យចម្រើននូវវិបស្សនាបញ្ញាទៀត វិបស្សនាបញ្ញានេះជាគ្រឿងកម្ចាត់ពូជអកុសលពោលគឺ អវិជ្ជាបាន។
ហេតុនេះ សេចក្ដីមិនប្រមាទចាត់ជាកំពូលនៃកុសលធម៌ទាំងពួង ដូចពុទ្ធភាសិតទ្រង់ត្រាស់សម្ដែងទុកមកថា សេយ្យថាបិ ភិក្ខវេ យានិ កានិចិ ជង្គលានំ បាណានំ បទជាតានិ សព្វានិ តានិ ហត្ថិបទេ សមោធានំ គច្ឆន្តិ ហត្ថិបទំ តេសំ អគ្គមក្ខាយតិ យទិទំ មហន្តត្តេន ឯវមេវ ខោ ភិក្ខវេ យេ កេចិ កុសលា ធម្មា សព្វេ តេ អប្បមាទមូលកា អប្បមាទសមោសរណ អប្បមាទោ តេសំ ធម្មានំ អគ្គមក្ខាយតិ (ប្រែថា) ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ ស្នាមជើងសត្វដែលនៅលើផែនដីទាំងប៉ុន្មាន ក៏មកប្រជុំចុះក្នុងស្នាមជើងដំរី គឺថាតូចជាងស្នាមជើងដំរីទាំងអស់ ឯស្នាមជើងដំរី តថាគតពោលថាជាកំពូលរបស់ស្នាមជើងសត្វទាំងអស់ ព្រោះថាស្នាមជើងដំរីនោះជាស្នាមជើងធំជាងគេ យ៉ាងណាមិញ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ ធម៌ជាកុសលទាំងអស់ ក៏សឹងមានសេចក្ដីមិនប្រមាទជាឫសតែងមកប្រជុំក្នុងអប្បមាទទាំងអស់ តថាគតហៅអប្បមាទធម៌ (នេះ) ជាកំពូលរបស់កុសលធម៌ទាំងនោះ។
ហេតុនេះអ្នកមានប្រាជ្ញាមិនគួរធ្វេសប្រហែសឡើយ ចូរនាំគ្នាស្វែងរកទ្រព្យសម្បត្តិក្នុងលោកនេះ នឹងបរលោកឱ្យបានហើយត្រូវរក្សាទ្រព្យទាំងពីរនោះកុំឱ្យខូចអន្តរាយ ហើយចូរឱ្យប្រកបដោយអប្បមាទធម៌ ហើយនឹងបានចួបប្រទះនូវសេចក្ដីសុខដ៏ធំទូលាយ ពោលគឺព្រះនិព្វាន (ក្នុងលោកខាងមុខ)។
ចប់ ផ្នែកទី ១។
ផ្នែកទី ២
ក្នុងផ្នែកទី ២ នេះក៏ត្រូវនិយាយពីអប្បមាទទៀត ប៉ុន្តែមិនបានធ្វើជាពាក្យសួរឆ្លើយទេ ធ្វើជាសេចក្ដីអធិប្បាយតាមអត្តនោមតិខ្លះ នឹងដកស្រង់យកគាថាជាភាសិតយកមកទុកប្រដាប់សតិបញ្ញារបស់កុលបុត្រអ្នកសិក្សាបរិយត្តិធម៌ខ្លះប៉ុណ្ណោះដូចមានសេចក្ដីហូរហែតទៅនេះ
ក្នុងអដ្ឋកថាធម្មបទប្រាប់សេចក្ដីថា សូម្បីការរៀនពុទ្ធវចនៈគឺព្រះត្រៃបិដកទាំងមូលបានចេះចាំនោះក៏ដោយ ព្រោះតែអាស្រ័យសេចក្ដីមិនប្រមាទទាំងអស់ ហេតុនេះសេចក្ដីមិនប្រមាទចាត់ថាជាធម៌អាចជម្រុលមនុស្សប្រុសស្រី ឱ្យរៀនសូត្រចំណេះវិជ្ជាផ្សេងៗ ឱ្យចេះចាំទៅបាន ព្រោះហេតុនោះការចេះដឹងមានមូលមកអំពីមិនប្រមាទ ឯការចេះដឹងក៏ជាមូលរបស់សេចក្ដីល្អអាក្រក់គ្រប់យ៉ាង ឯសេចក្ដីល្អអាក្រក់គ្រប់យ៉ាងនោះទៀតសោតច្រើនមានមកតែក្នុងភាសិតទាំង ៤យ៉ាង[៨] ឯភាសិតទាំង ៤ យ៉ាងនោះសឹងមានជាភាសាបាលី ឬភាសាសំស្ក្រឹត បើមានចារិកក្នុងភាសាឯទៀត ៗ ជាភាសាសម្រាយគ្រប់ប្រទេសនោះ ក៏មានតិចតួច ហើយមិនទៀងទាត់ដូចជា ភាសាបាលីនិងភាសាសំស្ក្រឹតឡើយ។ ក៏ឯភាសាទាំងពីរនោះជាភាសាលំបាកពេកណាស់ បើអ្នកដែលមិនរៀនសូត្រឱ្យចេះដឹងបាលីទេ ក៏មិនអាចនឹងដឹងសេចក្ដីបានឡើយ លុះតែអ្នកដែលខំរៀនសូត្រឱ្យចេះដឹងបាលីទើបមើលយកសេចក្ដីបាន។
ឯភាសិតជាភាសាបាលីនោះ ខ្ញុំនឹងដាក់បន្តទៅខាងមុខនេះ ចំណែកភាសិតជាភាសាសំស្រ្កឹត[៩] នោះមិនបានដាក់មកផងទេ។
(១) អលសស្ស កុតោ សិប្បំ អសិប្បស្ស កុតោ ធនំ
អធនស្ស កុតោ មិត្តំ អមិត្តស្ស កុតោ សុខំ
អសុខស្ស កុតោ បុញ្ញំ អបុញ្ញស្ស កុតោ និព្វានំ
មនុស្សខ្ជិលនិងមានសិល្បសាស្ត្រពីណា មនុស្សមិនមានសិល្បសាស្ត្រ នឹងរកទ្រព្យពីណាបាន មនុស្សមិនមានទ្រព្យ នឹងមានមិត្តសម្លាញ់ពីណា មនុស្សមិនមានមិត្តសម្លាញ់ នឹងបានសេចក្ដីសុខពីណា មនុស្សមិនមានសេចក្ដីសុខ នឹងមានបុណ្យពីណា នឹងបានព្រះនិព្វានពីណា។
(២) សិប្បសមធនំ នត្ថិ សិប្បំ ចោរា នគណ្ហន្តិ
ឥធ លោកេសិប្បំ មិត្តំ បរលោកេ សុខាវហំ។
ទ្រព្យទាំងអស់ (ក្នុងលោកនេះ) ស្មើដោយសិល្បសាស្ត្រមិនមានឡើយ ដ្បិតសិល្បសាស្ត្រចោរលួចយកទៅមិនបាន ក្នុងលោកនេះ បានសិល្បសាស្ត្រជាមិត្តសម្លាញ់ ដល់ទៅក្នុងបរលោក នឹងនាំសេចក្ដីសុខមកឱ្យ។
(៣) ពោធ បុត្ត សទា វិជ្ជំ មា ខេទាចរិយំ គរុំ
សទេសសេ បូជិតោ រាជា ពុធោ សព្វត្ថ បីជិតោ។
កូនចៅអើយចូរអ្នកខំរៀនវិជ្ជា គ្រប់កាល កុំឱ្យលំបាក គ្រូអាចារ្យលោកដាស់តឿន ដ្បិតព្រះរាជា មានមនុស្សបូជា (រាប់អាន) តែក្នុងប្រទេសរបស់ព្រះអង្គទេ ឯអ្នកប្រាជ្ញ មានគេបូជា (រាប់អាន) គ្រប់កន្លែង។
(៤) ពោធ បុត្ត កិមាលសេ អពោធោ ភារវាហកោ
ពោធកោ បូជិតោ លោកេ ពោធ បុត្ត ទិនេ ទិនេ។
កូនចៅអើយ ចូរអ្នកខំរៀនកុំខ្ជិលច្រអូស ព្រោះមនុស្សល្ងង់ច្រើនធ្វើការធ្ងន់ៗ ក្នុងលោកគេរាប់អានតែប្រាជ្ញទេ ចូរកូនចៅឯងខំឱ្យបានជាអ្នកប្រាជ្ញមួយថ្ងៃបន្តិចៗ។
(៥) សព្វសុតមធិយេថ ហីនមុក្កដ្ឋមជ្ឈិមំ
សព្វស្ស អត្ថំ ជានេយ្យ ន ច សព្វំ បយោជយេ។
គួររៀនចំណេះវិជ្ជាគ្រប់យ៉ាង ទោះបែបថោកទាប ខ្ពស់កណ្ដាលក៏ដោយ នឹងគួរដឹងប្រយោជន៍សេចក្ដីចេះដឹងគ្រប់យ៉ាង តែមិនគួរប្រកបកិច្ចគ្រប់យ៉ាងទៅទេ។
(៦) ន លោកេសោភតេ មូឡ្ហោ កេវលត្កបសំសកោ
អបិសិម្បិ ហិតោ កូបេ កតវិជ្ជោបកាសិតោ។
មនុស្សល្ងង់ចេះតែលើកតម្កើងខ្លួនប៉ុណ្ណោះ មិនបានរុងរឿងក្នុងលោកឡើយ មនុស្សដែលមានចំណេះវិជ្ជា ទោះធ្លាក់ទៅក្នុងរណ្ដៅក៏នៅតែ (មានមនុស្សរាប់អាន)។
(៧) មទន្តមទនំ សត្ថំ ខលានំកុរុតេ មទំ
ចក្ខុសង្ខារកំ តេជំ ឧលូកានមិវន្ធកំ។
គម្ពីរគឺក្បួនច្បាប់ អាចបង្ហាត់មនុស្សដែលស្រវឹងបាន តែមិនអាចនឹងធ្វើសេចក្ដីស្រវឹងរបស់មនុស្សពាលឱ្យអស់ទៅទេ ដូចជាភ្លើងឱ្យពន្លឺដល់មនុស្សដែលមានភ្នែក ចំណែកសត្វមៀមទៅជាងងឹតភ្នែកវិញ។
(៨) ភោជនំ មេថុនំ និទ្ទា គវ បោសេ ច វិជ្ជតិ
វិជ្ជា វិសេសោ បោសស្ស តំ ហីនោ គោណសមោ ភវេ។
ការបរិភោគ មេថុនកម្ម ដេក មានទួទៅទាំងគោទាំងមនុស្ស តែវិជ្ជាធ្វើបុរសឱ្យវិសេស បើបុរសដែលមិនមានចំណេះវិជ្ជាទុកស្មើដូចជាគោ។
(៩) យោ សិស្សោ សិប្បលោភេន ពហុំ ពហុំ វ គណ្ហតិ
មូគោវ សុបិនំ ន សក្កា កថិតុំ បរំ។
សិស្សឯណាលោភក្នុងសិល្បសាស្ត្រ រៀនម្ដងៗ ចង់ឱ្យបានច្រើនៗ កូនសិស្សនោះទុកដូចជាមនុស្សគដេកយល់សប្ដិ ព្រោះនិយាយប្រាប់គេមិនកើត។
(១០) ឧដ្ឋាន ឧបដ្ឋានាវ សុស្សូសា បរិចារិកា
សក្កច្ចំ សិប្បុគ្គហណំ គរុំ អារាធយេ ពុធោ។
ការក្រោកទទួល ១ ការទំនុកបម្រុង ១ ជឿស្ដាប់ ១ កិច្ចបម្រើ ១ រៀនសិល្បសាស្ត្រដោយគោរព ១ (កិច្ចល្អទាំង ៥ នេះ) អ្នកមានប្រាជ្ញាគួរធ្វើគ្រូឱ្យលោកប្រោសប្រាណ។
(១១) ឧបជ្ឈាចរិយានញ្ច មាតាបិតូនមេវ ច
សក្កច្ចំ យោ នុបដ្ឋាតិសុតោបិ តស្ស តាទិសោ។
អាចារ្យឯណាមិនទំនុកបម្រុងឧបជ្ឈាយាចារ្យ និងមាតាបិតាដោយគោរពទេ សូម្បីកូនសិស្សគេក៏មិនទំនុកបម្រុងអាចារ្យនោះដែរ។
(១២) ឧបជ្ឈាចរិយានញ្ច មាតាបិតូនមេវ ច
សក្កច្ចំ យោ ឧបដ្ឋាតិសុតោបិ តស្ស តាទិសោ។
អាចារ្យឯណាតែងទំនុកបម្រុងឧបជ្ឈាយាចារ្យ និងមាតាបិតាដោយគោរពហើយ សូម្បីកូនសិស្សក៏ទំនុកបម្រុងអាចារ្យនោះដែរ។
(១៣) សភាវសទិសំ វាក្សំ សភាវសទិសំ បិយំ
សភាវសទិសំ កោធំ យោ ជានាតិស បណ្ឌិតោ។
អ្នកណាចេះនិយាយក៏សមគួរតាមភាពខ្លួន ចេះស្រឡាញ់ក៏សមគួរតាមភាពខ្លួន ចេះខឹងក៏សមគួរភាពខ្លួន អ្នកនោះទើបហៅថា បណ្ឌិត (អ្នកចេះ)។
(១៤) ហិរញ្ញេន មិគានំ សុសីលេន អសីលិនោ
អធម្មិកស្ស ធម្មេន ពាលានម្បិ សុតេនកឹ។
ហ្វូងម្រឹគឥតមានត្រូវការអ្វីដោយប្រាក់ មនុស្សមិនមានសីលក៏ឥតត្រូវអ្វីដោយសីលល្អ មនុស្សឥតធម៌ក៏មិនត្រូវការអ្វីដោយធម៌ ចំណែកមនុស្សពាល ដូចម្ដេចនឹងត្រូវការដោយសេចក្ដីចេះដឹង។
(១៥) អប្បសុតាយំ បុរិសោពលិពទ្ធោ វ ជីរតិ
មំសានិតស្ស វឌ្ឍន្តិ បញ្ញា តស្ស ន វិជ្ជតិ។
បុរសមិនមានសេចក្ដីចេះដឹង រមែងរេចរិលដូចជាគោទឹមរទេះ ដុំសាច់របស់វាចេះតែចម្រើន តែត្រង់បញ្ញារបស់វាមិនចម្រើនឡើយ។
(១៦) អប្បស្សុតោ សុតំ អប្បំ ពហុំ មញ្ញតិ មានិកោ
សិទ្ធូទកំ អប្បស្សន្តោរ កូបេតោយំវ មណ្ឌុកោ។
មនុស្សចេះដឹងតិច មានមានៈសម្គាល់សេចក្ដីចេះដឹងតិចថាជាច្រើន ដូចជាសត្វកង្កែបដែលមិនបានឃើញសមុទ្រ ចេះតែសម្គាល់ទឹកអណ្ដូងតូចថាច្រើនជាង (ទឹកសមុទ្រ)។
(១៧) សីហមេទ សុវណ្ណេន ន ច តិដ្ឋន្តិ រជតេ
បណ្ឌិតានំ តថា វាក្សំ ន ច តិដ្ឋន្តិ ទុជ្ជនេ។
ខ្លាញ់សត្វសីហៈ មិនដក់នៅក្នុងឆ្នាំងមាសនឹងប្រាក់យ៉ាងណាមិញ ឯពាក្យរបស់បណ្ឌិតក៏មិនដក់នៅក្នុងចិត្តមនុស្សទុរជនដូច្នោះឯង។
(១៨) មហាតេជោបិ តេជោយំ មត្តិកំ ន មុទុំ ករេ
អាបោ បាបេតិមុទុកំ សាធុ វាចា ច កក្ខឡំ។
ភ្លើងនេះសូម្បីមានតេជះមហិមា ក៏ធ្វើដីឱ្យទន់មិនបាន មានតែទឹកទើបធ្វើដីឱ្យទន់បាន ឯវាចារបស់សាធុជន រមែងធ្វើមនុស្សដែលរឹងរូសឱ្យទន់ទៅបាន។
(១៩) មុទុនាវរិបុំ ជេតិ មុទុនា ជេតិ ទារុណំ
នាសិទ្ធិ មុទុនា កិញ្ចិ យតោតោ មុទុនា ជយេ។
គេឈ្នះសត្រូវក៏ដោយពាក្យទន់ ឈ្នះសេចក្ដីអាក្រក់ក៏ដោយពាក្យទន់ អ្វីៗដែលមិនសម្រេចដោយពាក្យទន់មិនមានឡើយ ហេតុនោះគប្បីឈ្នះដោយពាក្យទន់គ្រប់យ៉ាងចុះ។
(២០) បត្តកល្លោទិតំ អប្បំ វាក្យំ សុភាសិតំ ភវេ
ខុទ្ទិតស្ស កទន្នម្បិភុត្តំ សាទុរសោ ភវេ។
ពាក្យតិចតួចដែលនិយាយត្រូវតាមកាល ក៏ចាត់ជាពាក្យពីរោះបាន មើលតែអាហារដែលមិនឆ្ងាញ់ចុះ បើឃ្លានស៊ីទៅគង់ទៅតែឆ្ងាញ់។
(២១) សត្ថកាបិ ពហុវាចា នាទរា ពហុភាណិនោ
សោបការម្បុទាសីនំ ននុ ទិដ្ឋំ នទី ជលំ។
មនុស្សនិយាយច្រើន (ហួសកាល) សូម្បីវាចាច្រើននោះប្រកបដោយប្រយោជន៍ ក៏មិនសូវមានអ្នកណាអើពើឡើយ មើលចុះទឹកក្នុងទន្លេ សូម្បីមានឧបការច្រើន ពួកទាសីអ្នកដងទឹក ក៏ឥតឃើញឧបការ (ទឹក) ខ្លះ។
(២២) មាតា ហីនស្ស ទុព្ភាសាបិតា ហីនស្ស ទុក្រិយា
ឧភោ មាតាបិតា ហីនា ទុព្ភាសា ច ទុក្រិយា។
ម្ដាយនិយាយអាក្រក់ កូនក៏និយាយអាក្រក់តាម បិតាកិរិយាអាក្រក់ កូនក៏មានកិរិយាអាក្រក់តាម បើមាតាបិតាទាបថោក (អាក្រក់) ទាំងពីរនាក់ កូនក៏និយាយអាក្រក់និងមានកិរិយាអាក្រក់តាម។
(២៣) មាតា សេដ្ឋស្ស សុភាសា បិតា សេដ្ឋស្ស សុក្រិយា
ឧភោ មាតាបិតា សេដ្ឋា សុភាសា ច សុក្រិយា។
មាតានិយាយពាក្យប្រសើរសុភាព កូនក៏និយាយពាក្យប្រសើរសុភាពតាម បិតាមានកិរិយាប្រសើរសុភាព កូនក៏មានកិរិយាប្រសើរសុភាពតាម បើមាតានិងបិតានិយាយពាក្យប្រសើរនិងកិរិយាសុភាពទាំងពីរនាក់ កូនក៏និយាយពាក្យប្រសើរនិងមានកិរិយាសុភាពតាម។
(២៤) បថវីភូសនំ មេរុ រត្តិយា ភូសនំ សសី
ជនានំ ភូសនំ រាជា សេនានំ ភូសនំ គជោ។
ភ្នំជាគ្រឿងប្រដាប់របស់ផែនដី ក្នុងរាត្រីមានព្រះចន្រ្ទជាគ្រឿងប្រដាប់ ស្ដេចជាគ្រឿងប្រដាប់របស់ជនទាំងឡាយ ដំរីជាគ្រឿងប្រដាប់របស់សេនា។
(២៥) សីលតោ សោភតេ រូបំ ចារិតា សោភតេ កុលំ
សបុប្ផាសោភតេ រញ្ញំ សគជាសោភតេ ពលំ។
រូបមានសីលជាគ្រឿងលម្អ ត្រកូលមានការប្រព្រឹត្តល្អជាគ្រឿងលម្អ ព្រៃមានផ្កាជាគ្រឿងលម្អ ពលមានដំរីជាគ្រឿងលម្អ (ដូចគ្នា)។
(២៦) កោកិលានំ សទ្ទំ រូបំ នារីរូបំ បតិព្វតំ
វិជ្ជា រូបំ អរូបានិ ខមា រូបំ តបស្សិនំ។
សំឡេងស្រណោះជារូបល្អរបស់សត្វតាវ៉ៅ សេចក្ដីពិតត្រង់នឹងស្វាមីជារូបល្អរបស់នាងនារី វិជ្ជាជារូបល្អរបស់មនុស្សអាក្រក់ សេចក្ដីអត់ធន់ជារូបល្អរបស់ព្រះយោគី។
(២៧) ទីបកេ ទីបកោចន្ទោ នារិកេ ទីបកោ បតិ
តិលោកេ ទីបកោ ធម្មោសុបុត្តោ កុលទីបកោ។
ព្រះចន្ទ្រជាប្រទីបក្នុងទ្វីប ប្ដីជាប្រទីបរបស់នារី ធម៌ជាប្រទីបក្នុងត្រៃលោក កូនដែលល្អជាប្រទីបរបស់ត្រកូល។
(២៨) អបុត្ត ឃរំ សុញ្ញំ ទេសំ សុញ្ញំ អរាជិកំ
អបញ្ញាស្ស មុខំ សុញ្ញំ សព្វសុញ្ញំ ទលិទ្ទកំ។
ផ្ទះមិនមានកូន ហៅថាផ្ទះសូន្យទទេ ប្រទេសដែលមិនមានស្ដេច ហៅថាប្រទេសសូន្យទទេ មាត់របស់មនុស្សឥតបញ្ញា ហៅថាមាត់សូន្យទទេ សេចក្ដីក្រលំបាក ហៅថាសូន្យទទេគ្រប់យ៉ាង។
(២៩) សោតំ សុតេនេវ ន កុណ្ឌលេន
ទានេនន បាណី ន តុកង្កណេន
អាភាតិកាយោបុរិសុត្តមស្ស
បរោបការេន ន ចន្ទនេន។
មានត្រចៀកប្រយោជន៍តែនឹងស្ដាប់ មិនមែនមានគ្រាន់តែសម្រាប់ពាក់ទំហូទេ មានដៃប្រយោជន៍នឹងឱ្យទាន មិនមែនមានគ្រាន់តែសម្រាប់ពាក្យខ្សែដៃទេ កាយរបស់មនុស្សខ្ពង់ខ្ពស់ ដែលរុងរឿងបានដោយសារធ្វើឧបការៈឱ្យអ្នកដទៃ មិនមែនមានគ្រាន់តែលាបខ្លឹមចន្ទន៍ទេ។
(៣០) ទានំ អត្ថចរិយាបិយ- វាចា អត្តសមំបិ ច
សង្គហា ចតុរោ ឥមេ មុនិន្ទេន បកាសិតា។
ការចែកវត្ថុឱ្យ ១ ប្រព្រឹត្តប្រយោជន៍ ១ មានវាចាគួរស្រឡាញ់ ១ មិនកាន់ខ្លួន ១ ទាំង ៤ នេះព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ទ្រង់ប្រកាសថាជាធម៌សម្រាប់យឹតយោងលោក។
(៣១) វនេ មិគា ន លភន្តិ មតាភយា និទ្ទសុខំ
រាជានោបិ ន លភន្តិ ឧត្តរថាមភីតតោ ។
សំសារភយភីតេន ន រមន្តិ យេ បណ្ឌិតា។
ហ្វូងម្រឹគនៅក្នុងព្រៃ រមែងដេកមិនលក់ស្និទ្ធព្រោះខ្លាចសេចក្ដីស្លាប់ ស្ដេចទាំងឡាយផ្ទំមិនលក់ស្និទ្ធព្រោះខ្លាចសត្រូវដែលមានកម្លាំង ឯបណ្ឌិតមិនសូវមានសេចក្ដីរីករាយព្រោះខ្លាចភ័យក្នុងសង្សារ។
(៣២) ខមាជាគរិយុដ្ឋានំ សំវិភាគោទយិក្ខនា
នាយកស្ស គុណា ឯតេ ឥច្ឆតព្វាហិតត្ថិនោ។
សេចក្ដីអត់ធន់ ១ ប្រុងប្រយត្ន ១ ការចែកចាយ ១ សេចក្ដីអាណិត ១ សេចក្ដីប៉ុនប៉ងល្អ ១ ទាំងនេះជាគុណរបស់មនុស្សជានាយកអ្នកដែលត្រូវការដោយប្រយោជន៍គប្បីប្រាថ្នាចុះ។
(៣៣) បរិភូតោ មុទុ ហោតិ អតិតិក្ខញ្ច វេរវា
ឯតញ្ច ឧភយំ ញត្វា អនុមជ្ឈំ សមាចរេ។
ទន់គឺខ្លាចពេក ក៏គេជិះជាន់ រឹងគឺកោងពេក គេក៏ចងពៀរ (ហេតុនេះអ្នកមានប្រាជ្ញា) កាលបើដឹងសេចក្ដីទាំងពីរនេះហើយ គួរប្រព្រឹត្តខ្លួនឱ្យជាកណ្ដាល ៗ។
(៣៤) នេកន្តមុទុនា សក្កា ឯកន្តាតិតិក្ខេន វា
មហត្តេឋបិតុំ អត្តំ តស្មា ឧភយាមាចរេ។
មនុស្សដែលទន់គឺខ្លាចតែម្យ៉ាងក្ដី មនុស្សដែលរឹងគឺកោងតែម្យ៉ាងក្ដី មិនអាចនឹងធ្វើខ្លួនឱ្យធំបានទេ ព្រោះហេតុនោះ (អ្នកមានប្រាជ្ញា) គួរប្រព្រឹត្តទាំងពីរយ៉ាង (គឺកុំខ្លាចពេក កុំហ៊ានពេក)។
(៣៥) មហារុក្ខកស្ស ផលិនោ អាមំ ឆិន្ទនតិយោ ផលំ
រសញ្ចស្ស ន ជានាតិ ពីជញ្ចស្ស វិនស្សតិ។
ឈើធំមានផ្លែគ្រប់ដើម អ្នកណាបេះយកផ្លែខ្ចីទៅ អ្នកនោះឈ្មោះថាមិនបានដឹងឬលិឍរសរបស់ផ្លែឈើនោះផង ឈ្មោះថាធ្វើពូជរបស់ឈើឱ្យវិនាសទៅផង។
(៣៦) មហារុក្ខបមំ រដ្ឋំ អធម្មេន បសាសតិ
រសញ្ចស្ស ន ជានាតិ រដ្ឋញ្ចាបិ វិនស្សតិ។
ដែនប្រៀបដូចជាឈើធំ បើស្ដេចណាគ្រប់គ្រងមិនត្រូវតាមធម៌ (ច្បាប់) ស្ដេចនោះឈ្មោះថាមិនបានសោយរាជ្យនូវរសជាតិគឺការគ្រប់គ្រងផង ឈ្មោះថាធ្វើដែនទាំងមូលឱ្យវិនាសផង។
(៣៧) ទានំ សីលំ បរិច្ចាគំ អជ្ជវំ មទ្ទវំ តបំ
អក្កោធំអវិហឹសញ្ច ខន្តឹ ច អវិរោធនំ។
ទាន ១ សីល ១ ការបរិច្ចាគ ១ ចិត្តត្រង់ ១ ចិត្តទន់ ១ តបៈ ១ មិនក្រោធ ១ មិនបៀតបៀន ១ អត់ធន់ ១ កាន់មិនខុសយុត្តិធម៌ ១ ធម៌ទាំង ១០ នេះ ព្រះរាជាត្រូវកាន់កុំឱ្យធ្វេសប្រហែស។
(៣៨) មហារុក្ខស្ស ផលិនោបក្កំ ឆន្ទិតិ យោ ផលំ
រសញ្ចស្ស វិជានាតិពីជញ្ចស្ស ន នស្សតិ។
ឈើធំរមែងមានផ្លែគ្រប់ដើម អ្នកណាបេះយកផ្លែទុំទៅ (អ្នកនោះ) ឈ្មោះថាបានដឹងឬលិឍរបស់ឈើនោះផង ឈ្មោះថាធ្វើពូជរបស់ឈើនោះមិនឱ្យវិនាសទៅផង។
(៣៩) មហារុក្ខបមំ រដ្ឋំ ធម្មេន យោ បសាសតិ
រសញ្ចស្ស រិជានាតិរដ្ឋញ្ចាបិ ន នស្សតិ។
ដែនប្រៀបដូចជាឈើធំ ស្ដេចណាគ្រប់គ្រងត្រឹមត្រូវតាមធម៌ (ច្បាប់) (ស្ដេចនោះ) ឈ្មោះថាបានសោយនូវរសគឺការគ្រប់គ្រងនោះផង ឈ្មោះថាបានធ្វើដែនទាំងមូលមិនឱ្យវិនាសផង។
(៤០) យោ ច រាជា ជនបទំ អធម្មេន បសាសតិ
សព្វោសធីហ សោ រាជា វិរុទ្ធោ ហោតិ ខត្តិយោ។
ស្ដេចណាគ្រប់គ្រងជនបទមិនត្រឹមត្រូវតាមច្បាប់ ស្ដេចនោះឈ្មោះថាជាក្សត្រខុសនឹងផ្កាយ (គឺពួកទេពតា) រក្សាព្រះអង្គគ្រប់ ៗ ដួង។
(៤១) បុត្តោ បាបំ កតោ មាតា សិស្សោ បាបំ កតោ គរុ
នាគរេហិ កតោ រាជា រាជា បាបំ បុរោហិតោ។
កូនធ្វើអាក្រក់ ក៏គេតិះដៀលដល់មាតា សិស្សធ្វើអាក្រក់ ក៏គេតិះដៀលដល់គ្រូ អ្នកនគរធ្វើអាក្រក់ ក៏គេតិះដៀលដល់ស្ដេច ស្ដេចធ្វើអាក្រក់ ក៏គេតិះដៀលដល់បុរោហិត (អ្នកប្រដៅស្ដេច)។
(៤២) ពាលស្ស ជីវិតំ អប្បំ បណ្ឌិតស្ស ពហូតរំ
ជនកាយស្ស រាជាវ រាជធម្មោវ រាជុនំ។
ជីវិតរបស់មនុស្សពាលតិចពេកណាស់ ជីវិតរបស់បណ្ឌិតច្រើនជាង ស្ដេចជាជីវិតរបស់ពួកជន រាជធម៌ (១០ ប្រការ) ជាជីវិតរបស់ស្ដេច។
(៤៣) កច្ឆបីនញ្ច មច្ឆីនំ កុក្កុដីនញ្ច ធេនុនំ
បុត្តបោសោ យថា ហោតិ តថា មច្ចេសុរាជុនំ។
មេអណ្ដើក មេត្រី មេមាន់ និងមេគោ វាចិញ្ចឹមកូនយ៉ាងណា ព្រះរាជាគប្បីចិញ្ចឹមអាណាប្រជានុរាស្ត្រយ៉ាងនោះដែរ។
(៤៤) កុលសេដ្ឋោ សប្បញ្ញេ ច វុឌ្ឍិ សូរោ ច សីលវា
ពហុស្សុតោ ឧដ្ឋានោ ច ធីរោ សុគតិគាមិនោ។
នវេត សុជនាសេដ្ឋា បាបត្តានំ និវារយេ។
មនុស្សមានត្រកូលខ្ពស់ ១ មនុស្សមានប្រាជ្ញា ១ មនុស្សមានសេចក្ដីចម្រើន ១ មានសេចក្ដីក្លៀវក្លា ១ មនុស្សមានសីល ១ មនុស្សមានសេចក្ដីចេះដឹងច្រើន ១ មនុស្សមានព្យាយាម ១ អ្នកប្រាជ្ញ ១ មនុស្សមានសុចរិតធម៌នាំទៅកាន់សុគតិ ១ មនុស្សល្អប្រសើរទាំង ៩ ពួកនេះ គប្បីនាំគ្នាធ្វើខ្លួនឱ្យផុតចាកបាប។
(៤៥) ពុទ្ធោ បច្ចេកពុទ្ធោ ច អរហា អគ្គសាវកោ
មាតា បិតា គរុ សត្ថា ទាយកោ ធម្មទេសកោ។
បណ្ឌិតតេហិ ឥមេ ទស ន ទុព្ភន្តីតិជាតិយា។
ព្រះពុទ្ធ ១ ព្រះបច្ចេកពុទ្ធ ១ ព្រះអរហន្ត ១ ព្រះអគ្គសាវក ១ មាតា ១ បិតា ១ គ្រូ ១ សាស្ត្រាចារ្យ ១ ទាយក ១ អ្នកសម្ដែងធម៌ ១ ទាំង ១០ ពួកនេះ បណ្ឌិតទាំងឡាយត្រូវដឹងថាជាមនុស្សមិនគួរប្រទុស្ត។
(៤៦) សតំ ទីឃាយុកោ សព្វ- សត្តានំសុខការណំ
អសតំ បន សព្វេសំទុក្ខហេតុ ន សំសយោ។
លោកសប្បុរស បើមានអាយុវែង ជាហេតុឱ្យសេចក្ដីសុខដល់សព្វសត្វ ឯមនុស្សអសប្បុរស បើមានអាយុវែង ទៅជាហេតុនាំឱ្យកើតសេចក្ដីទុក្ខដល់សព្វសត្វវិញ កុំបាច់សង្ស័យអ្វីឡើយ។
(៤៧) ទោសំ បរស្ស បស្សតិអត្តទោសំ ន បស្សតិ
តិលមត្តំ បរទោសំ នាឡិកេរំ ន បស្សតិ។
មនុស្សដែលឃើញតែទោសរបស់គេ តែងមិនបានឃើញទោសខ្លួនឯង (ចួនកាល) ទោសរបស់អ្នកដទៃប៉ុនគ្រាប់ល្ងនៅតែមើលឃើញ ទោសខ្លួនឯងប៉ុនផ្លែដូង ក៏នៅតែមើលមិនឃើញ។
(៤៨) ន ជច្ចា វសលោ ហោតិ ន ជច្ចា ហោតិ ព្រាហ្មណេ
កម្មុនា វសលោ ហោតិ កម្មុនា ហោតិ ព្រាហ្មណេ។
មនុស្សខូច ព្រោះជាតិក៏មិនមែន ព្រាហ្មណ៍គឺមនុស្សល្អ ព្រោះតែជាតិក៏មិនមែន ដែលជាមនុស្សខូច ក៏ព្រោះកម្ម ដែលជាព្រាហ្មណ៍គឺមនុស្សល្អ ក៏ព្រោះកម្ម (ដ្បិតមនុស្សខូចនិងមនុស្សល្អ សឹងមានគ្រប់ជាតិគ្រប់សាសន៍)។
(៤៩) ហីនជច្ចោបិ ចេ ហោតិ ឧដ្ឋាតាធីតិមា នរោ
សីលអាចាររសម្បន្នោ និសេ អគ្គីវ ភាសិត។
នរជនសូម្បីកើតក្នុងត្រកូលទាបក៏ដោយ បើមានសេចក្ដីព្យាយាម (ខំរៀនសូត្រ) គង់បានទៅជាអ្នកប្រាជ្ញ បរិបូណ៌ដោយសីលនិងមារយាទរុងរឿងក្នុងទីប្រជុំ ដូចជាភ្លើងភ្លឺក្នុងទីងងឹត។
គាថាទាំង៤៩ ដែលបានដកយកមកនេះ គ្រាន់ជាគ្រឿងដាស់តឿនស្មារតីរបស់សាធុជនគ្រប់គ្នា កុំឱ្យភ្លេចខ្លួន ព្រោះការភ្លេចខ្លួន (ប្រមាទ) ជាពូជសេចក្ដីល្ងង់ បើមិនភ្លេចខ្លួន គឺមិនប្រមាទ ទើបមានពូជសេចក្ដីចេះដឹង ហេតុនេះការចេះដឹង ក៏គង់មកពីមិនប្រមាទដែរ។
ចប់ផ្នែកទី ២ តែប៉ុណ្ណោះ។
[១] ខុទ្ទកនិកាយសុត្តនិបាត។
[២] ធម៌ទី ១ ដល់ធម៌ទី ៤ ចូរមើលក្នុងសៀវភៅអរិយសច្ច ធម៌ទី ៥ ដល់ធម៌ទី ៧ មើលក្នុងសៀវភៅអភិធម្មសង្គហ ត្រង់និយាយពីវដ្ដ ៣ ប្រការ ធម៌ទី ៨ ចូរមើលក្នុងសៀវភៅបដិច្ចសមុប្បាទធម៌។
[៣] អត្ថរបស់អវិជ្ជា ២៣ យ៉ាងនេះ មានក្នុងគម្ពីរខុទ្ទកនិកាយចុល្លនិទ្ទេស។ ២ មានក្នុងគម្ពីរបដិសម្ភិទាមគ្គ។
[៤] មានក្នុងគម្ពីរបដិសម្ភិទាមគ្គ។
[៥] ចូរមើលក្នុងសៀវភៅអគ្គានុសាសនី។
[៦] ចូរមើលក្នុងសៀវភៅអភិធម្មត្ថសង្គហរបស់ព្រះឧត្ដមមុនី នឹងមាននិយាយអំពីចរិតនិងរបៀបចម្រើនដោយសព្វគ្រប់។
[៧] ចូរមើលក្នុងសៀវភៅអភិធម្មត្ថសង្គហរបស់ព្រះឧត្ដមមុនី នឹងមាននិយាយអំពីចរិតនិងរបៀបចម្រើនដោយសព្វគ្រប់។
[៨] ពុទ្ធភាសិត ១ សាវកភាសិត ១ ឥសីភាសិត ១ ទេវតាភាសិត ១។
[៩] ចូរមើលក្នុងភាសិតដែលព្រះតេជព្រះគុណព្រះវិសុទ្ធិវង្ស បានរៀបរៀងបោះពុម្ពបញ្ចុះជ្រំជាមួយគ្នានឹងសៀវភៅនេះចុះ។
ប្រភព ៖ ទស្សនាវដ្ដីកម្ពុជសុរិយា ឆ្នាំ១៩៣៧ ខ្សែទី១២
